Konserwacja obrazu Matki Bożej
z kaplicy w Horodnikach
Итак, мы получили в работу киот с окладом из д. Городники в конце мая 2013 г.
Время создания этого киота было оценено нами как конец XIX в. – начало XX в. Бросается в глаза разница в стиле резьбы между внутренней резьбой (тонкая, изящная) и внешними резными накладками, обрамляющими киот (выполнены грубее по качеству и манере резьбы). Так что напрашивается предположение, что работы по украшению иконы велись в несколько этапов, скорее всего, элементы добавлялись в процессе каждой из реставраций.
Первоначально икона находилась в обрамлении короба, на котором был нанесен несложный барочный орнамент. Этот рисунок позднее был закрашен бордовой краской, послужившей фоном для накладной резьбы. Мы не стали открывать целиком этот орнамент, поскольку он полностью закрывается резьбой, но и закрасить наново – означало бы создать трудности для будущих художников-реставраторов, для которых, возможно, именно этот образец живописи местного барокко 19 века будет интересен. Поэтому мы укрепили короб (полностью переклеили углы), зашпаклевали дырки (следы от многочисленных гвоздей) и укрыли фоновой тканью.
Как видно на фотографии, оклад к нам поступил лопнувшим на несколько частей со значительными утратами позолоты. Темные места на окладе ( как и на внутренней резьбе) – это почерневшее со временем серебро.
Otóż w końcu maja 2013 roku otrzymaliśmy do wykonania konserwację „szafki” ze świętym obrazem wraz ze zdobieniami [w tym „sukienka” na obraz Matki Bożej – przyp. MB] z wioski Horodniki.
Okres powstania tej „szafki” oszacowaliśmy na koniec XIX wieku – początek XX wieku. Rzuca się w oczy różnica w stylu rzeźby między wewnętrzną rzeźbą (cienka, wytworna) i zewnętrznymi rzeźbionymi nakładkami, otaczającymi obraz (wykonane bardziej topornie pod względem jakości i wzoru rzeźby). Z tego powodu nasuwa się przypuszczenie, że prace związane z ozdabianiem obrazu odbywały się w kilku etapach, najszybciej, w wyniku czego elementy były dodawane w procesie każdej z konserwacji.
Początkowo obraz znajdowała się w ramie pudła, na którą był naniesiony nieskomplikowany barokowy ornament. Ten rysunek później był zamalowany bordową farbą i posłużył za tło dla nakładanej rzeźby. Nie odkrywaliśmy całości tego ornamentu, ponieważ jest on całkowicie pokryty przez rzeźbą, a jego ponowne zamalowanie oznaczałoby stworzenie trudności dla przyszłych malarzy-konserwatorów, dla których, być może, właśnie ten wzór malarstwa miejscowego baroku XIX wieku będzie interesujący. Dlatego wzmocniliśmy pudło (całkowicie przekleiliśmy narożniki), zaszpachlowaliśmy dziurki (ślady po licznych gwoździach) i przykryliśmy tkanina podkładową.
Jak widać na fotografii, „sukienka Matki Bożej” dotarła do nas połamana na kilka części ze znacznymi ubytkami pozłoty. Ciemne miejsca na „sukience” ( jak i na wewnętrznej rzeźbie) - to srebro poczerniałe z upływem czasu.
Темно-зеленые пятна на окладе – это бронзование. Скорее всего, покрытие бронзой проводилось в период последней реставрации, когда и была создана внешняя резьба, целиком покрытая бронзой и краской-серебрянкой. На внутренней резьбе бронзы не обнаружено. Также бронзой целиком был покрыт внешний багет. Сделав зондажи на нем, мы нашли остатки полиментного золочения (глянцевого).
На фото: так выглядел багет до реставрации.
Ciemnozielone plamy na „sukience” to brąz. Najprawdopodobniej, pokrycie brązem zostało wykonane w czasie ostatniej konserwacji, kiedy to była wykonana zewnętrzna rzeźba, całkowicie pokryta brązem i farbą-srebrzanką. Na wewnętrznej rzeźbie brązu nie stwierdzono. Także brązem całkowicie była pokryta zewnętrzna listwa ramy. Po wykonaniu sondaży na niej, znaleźliśmy resztkę pulmentowego pozłacania (połyskującego).
Na zdjęciu poniżej: Tak wyglądała listwa ramy do konserwacji.
После расчистки от бронзы на нем появилось золото:
Po wyczyszczeniu z brązu na niej ukazało się złoto:
В остальном позолота на окладе, внутренней резьбе, внутреннем посеребренном и внешнем позолоченном багетах была выполнена прежними мастерами профессионально, по всем правилам.
На внешней резьбе следов позолоты под бронзой не обнаружено.
Работы по подготовке киота к золочению проводились нами в несколько этапов:
1. Расчистка всех деталей от старого левкаса и бронзы до дерева. Бронза снималась специальной смывкой; левкас – обкладыванием влажной горячей ветошью, а после намокания соскребался с поверхности. Сложность была в том, чтобы детали после контакта с горячей водой не «повело». Работать надо было быстро, а для просушки детали крепились на каркасы.
Pozłota na „sukience”, wewnętrznej rzeźbie, wewnętrznie posrebrzonych i zewnętrznym pozłacanych listwach ramy była wykonywana przez dawnych mistrzów profesjonalnie, z zachowaniem wszystkich reguł.
Na zewnętrznej rzeźbie śladów pozłoty pod brązem nie wykryto.
Prace związane z przygotowaniem „szafki” na obraz do złocenia były przeprowadzane przez nas w kilku etapach:
1. Oczyszczenie wszystkich fragmentów ze starego lewkasu [grunt z mieszanki kleju i kredy – przyp. MB] i brązu do czystego drewna. Brąz zmywany był specjalnym zmywaczem; lewkas – poprzez obkładaniem wilgotną gorącą szmatą, a po namoknięciu zeskrobywany z powierzchni. Trudność polegała na tym, aby detale po kontakcie z gorącą wodą nie «popękały». Pracować trzeba było szybko, a do momentu wysuszenia detale trzymały się na konstrukcjach.
2. На втором этапе производилась склейка деталей, дорезка недостающих элементов. Все вставки делались из липы.
2. Na drugim etapie wykonane zostało sklejenie detali, przy jednoczesnym dosztukowaniu brakujących elementów. Wszystkie wstawki zostały zrobione z lipy.
3. На третьем этапе производилась шпатлевка деталей и зачистка шкуркой, где это было необходимо.
Собственно, только теперь детали были подготовлены к позолоте. Подробное описание позолотных работ есть в интернете. Краткое описание наших действий следующее:
1. Детали проклеиваются специальным горячим клеем 2 раза.. Опять же, чтобы оклад не повело, и чтобы он хорошо просыхал, для него был сделан так называемый паркетраж (каркас из реек). На этом каркасе оклад был все время работы.
2. Затем на детали последовательно наносятся 10 и более слоев специального мелового грунта – левкаса с обязательной естественной просушкой каждого слоя до полного высыхания.
3. Детали прорезаются по левкасу так называемыми крючками, с тем чтобы обозначить рисунок, убрать подтеки от левкаса.
4. Лешовка: детали шлифуются мелкой наждачкой с водой и влажной тряпочкой с целью сглаживания царапин, пузырьков, мелких неровностей.
5. После полного высыхания левкас шлифуется насухо очень мелкой наждачкой, чтобы поверхность стала ровной и гладкой, повторяя рисунок на дереве.
6. Итак, можно приступать к золочению. На деталях выбираются места для глянцевого золочения ( те, что будут ярко блестеть) и на них последовательно наносится 8 – 10 слоев полимента ( грунт под позолоту), состоящий из болюсной глины и протухшего белка яиц. Технология эта древняя, пришла к нам из Византии, используется до сих пор.
7. С помощью специальной кисти (лампензеля) сусальное золото наносится на полимент и полируется агатовым зубком. После такой полировки достигается глубокий металлический блеск, присущий кусковому золоту.
8. Места, предназначенные для матового золочения, покрываются шеллаком (природный дышащий лак) и специальным лаком для матового золочения. Не дожидаясь полного высыхания, на него наносится сусальное золото. После полного высыхания лака в этих местах золото принимает шелковистый оттенок.
9. Работа с поталью ( имитация золота и серебра). Поталь значительно дешевле золота, поэтому очень часто применялась в позолоте XVII – XIX веков. Охотно используется современными дизайнерами. К тому же имеет свои различные золотистые оттенки, которые с успехом можно применять в художественно-декоративных целях. Недостаток: требует финишного укрытия, потому что темнеет под воздействием влаги и солнечных лучей. Итак, места, предназначенные для серебряной и золотой потали, также покрываются шеллаком, затем основой для нанесения потали. После высыхания основы накладывается поталь и в несколько слоев укрывается лаком.
10. И, наконец, последний этап – вышпаровка. Самой тонкой кистью с золотой или серебряной краской соответственно проходятся места стыковки деталей, труднодоступные места, где нанесение позолоты не целесообразно. Более широкой кистью выкрашивается обратная сторона деталей, если это необходимо.
Вот, собственно и все, процесс сборки и установки вы видели.
Работа над киотом в Городниках заняла у нас около 2 месяцев. Работали втроем: Лёля Николай, Лёля Богдана и Лёля Елисей (наш сын).
3. Na trzecim etapie wykonane zostało szpachlowanie detali i oczyszczanie papierem ściernym, gdzie to było konieczne.
Właściwie dopiero teraz detale były przygotowywane do wykonania pozłoty. Szczegółowy opis, jak wykonuje się prace złotnicze można znaleźć w internecie. Krótki opis naszych działań jest następujący:
1. Detale pokrywa się specjalnym rozgrzanym klejem 2 razy. Ponownie trzeba uważać, żeby zdobienia nie popękały i żeby on dobrze wysychał - dla nich była zrobiona specjalna konstrukcja z łat. Na tej konstrukcji zdobienia były umieszczone przez cały okres prac.
2. Później na detale kolejno nanosi się 10 i więcej warstw specjalnego kredowego gruntu - lewkasa z obowiązkowym naturalnym wysuszeniem każdej warstwy do pełnego wyschnięcia.
3. Detale nacina się po nałożeniu lewkasu tak zwanymi haczykami, po to żeby zaznaczyć rysunek i zebrać zacieki po lewkasie.
4. Polerka: Detale są szlifowane drobnym pumeksem z wodą i wilgotną ściereczką z celem wygładzania zadrapań, pęcherzyków, drobnych nierówności.
5. Po pełnym wyschnięciu lewkas jest szlifowany na sucho bardzo drobnym pumeksem, żeby powierzchnia była równa i gładka, powtarzając rysunek na drewnie.
6. Tak więc, można przystępować do pozłacania. Na detalach wybiera się miejsca do połyskującego pozłacania (te, które będą jaskrawo błyszczeć) i na nich kolejno nanosi się 8 - 10 warstw pulmentu ( grunt pod pozłotę), składający się z glinki (bolusa) i zleżałego białka jajek. Ta dawna technologia, dotarła do nas z Bizancjum, i jest stosowana do tej pory.
7. Przy pomocy specjalnego pędzla („nastrzelacza”) listkowe złoto nanosi się na pulment i poleruje agatowym gładzikiem. Po takim polerowaniu otrzymuje się głęboki metaliczny blask, właściwy kostkowemu złotu.
8. Miejsca, przeznaczone do matowego pozłacania, pokrywa się szelakiem (naturalna oddychająca żywica) i specjalnym lakierem do matowego pozłacania. Nie czekając do pełnego wyschnięcia, na niego nanosi się listkowe złoto. Po pełnym wyschnięciu lakieru w tych miejscach złoto przyjmuje jedwabisty odcień.
9. Praca ze szlagmetalem ( imitacja złota i srebra). Szlagmetal jest znacznie tańszy od złota, dlatego bardzo często był stosowany w pozłocie XVII - XIX wieków. Chętnie jest wykorzystywany przez współczesnych designerów. Dlatego, ze sam ma swoje rozmaite złociste odcienie, które z sukcesem można stosować w artystyczno-dekoracyjnych celach. Niedociągnięcie: potrzebuje końcowego pokrycia, ponieważ ciemnieje pod wpływem wilgoci i słonecznych promieni. Dlatego miejsca, przeznaczone na srebrny i złoty szlagmetal, także pokrywa się szelakiem - podstawą do naniesienia szlagmetalu. Po wyschnięciu podkładu nakłada się szlagmetal i kilka warstw pokrywa się lakierem.
10. I, wreszcie, ostatni etap - szparowanie. Najcieńszym pędzlem złotą albo srebrną farbą odpowiednio maluje się miejsca połączenia detali, trudnodostępne miejsca, gdzie naniesienie pozłoty nie jest celowo. Jeśli to koniecznie szerszym pędzlem wykrusza się drugą stronę detali.
Oto, właściwie i wszystko, proces montażu i ustawienia widzieliście.
Praca nad „szafką” na obraz Matki Bożej w Horodnikach zajęła nam około 2 miesięcy. Pracowaliśmy we troje: Mikołaj Lola, Bogdana Lola i Jelisej Lola (nasz syn).
 Po wykonaniu konserwacja obrazu Matki Bożej w Horodnikach - ks. proboszcz Jan Puzyna |
