Rodzina Downarowiczów - szlachta herbu Przyjaciel - mieszkała na Ziemi Oszmiańskiej co najmniej od drugiej połowy XVIII wieku. Na początku XX wieku najstarszym żyjącym przedstawicielem rodu był Józef Franciszek Downarowicz (1848 - 1903) - posiadający oprócz majątku na Oszmiańszczyźnie także dom w Wilnie przy ul. Popławskiej 11 - żonaty z Wiktorią Aleksandrą z domu Wojciechowską (córką Rudolfa i Wiktorii) urodzoną w Dziewieniszkach w roku 1859.

Mieli siedmioro dzieci: Kazimierz (urodzony 15 kwietnia 1884 roku), Stefan (urodzony 25 maja 1885 roku w Wilnie), Gustaw (urodzony 14 stycznia 1893 roku w Wilnie), Wanda, Helena po mężu Narkowicz, Marian (urodzony 29 lipca 1894 roku) i Bronisław.

Józef zmarł w 24 października 1903 roku i został pochowany w Wilnie na cmentarzu na Rossie, natomiast Wiktoria zmarła 26 września 1929 roku i została pochowana na cmentarzu parafialnym w Cudzeniszkach. Obok niej pochowana została córka Wanda (zmarła 23 stycznia 1938 roku w wyniku choroby). Na ich granitowym pomniku nagrobnym widnieje inskrypcja: "Ukochanej matce/ ś.p. Wiktorji Downarowicz/ zm. 26 IX 1929 r./ córka Wanda/ Wanda Downarowicz/ zm. 23 I 1938 r. w Warszawie/ zgodnie z Jej wolą tu przy/ prochach matki pochowana/ Boże zbaw jej duszę"

W okresie międzywojennym folwark Mokrzyca był własnością Mariana Downarowicza syna Józefa i Wiktorii. W sporządzonym przez władze sowieckie w końcu 1939 roku lub na początku 1940 roku spisie "gospodarstw kułackich" z tereny gminy Polany znajduje się informacja, że obszar majątku Mokrzyca, należącego do Mariana Downarowicza, narodowości polskiej, wynosił 99 hektarów, w tym 76 ha ziemi ornej, 7 ha łąk, 16 ha innego użytku. Dopisano tam także informację, że właściciel "sbieżał s siemiej" czyli uciekł wraz z rodziną przed Sowietami.
Marian Downarowicz urodził się 29 lipca 1894 roku (16 lipca według „starego stylu”). Ukończył 1 Wileńskie Gimnazjum. Studiował na Uniwersytecie Petersburskim na Wydziale Agronomicznym. Od 1.V.1916 roku junkier - absolwent Pawłowskiej Szkoły Wojskowej w Petersburgu.
W 1917 roku (5.04) wstąpił do 1 –go pułku 1 Dywizji Strzelców Polskich. W dniu 13 maja 1917 roku wyznaczony do Komisji Łączności. Rozkazem Korpusu Nr 266 z dnia 23.08.1917 roku awansowany na stopień porucznika (ze starszeństwem od 1 lutego 1917 roku). Dowódca kompanii, a następnie adiutant i kierownik działu polityczno- prawnego 1 Dywizji Strzelców Polskich 1 Korpusu Wschodniego generała Dowbór Muśnickiego. Uczestnik walk 1 Dywizji Strzelców Polskich z bolszewikami od 10 stycznia do 1 maja 1917 roku oraz z Austriakami i Niemcami od 12 lutego do 15 kwietnia 1917 roku (m.in. pod wsią Tereszkowce – Oszczów od 27 lutego do 3 kwietnia 1917 roku) oraz w 2 pułku Strzelców Polskich od 26 maja do 18 lipca 1917 roku. W dniu 23 sierpnia 1917 roku mianowany zbrojmistrzem 2-go Pułku Strzelców Polskich. W marcu 1918 roku przeniesiony do 1 Legii Oficerskiej.
Ochotnik roku 1918: od 1 października 1918 roku w oddziale ułanów wileńskich (1 Pułku Ułanów Wileńskich). Dalej w 1919 roku w sztabie Samoobrony Wileńskiej, jako dowódca 2 Plutonu Karabinów Maszynowych, a następnie od 5 maja 1919 roku dowódca Szwadronu Karabinów Maszynowych w 13 Pułku Ułanów Wileńskich w randze porucznika (stopień porucznika otrzymał ze starszeństwem z dnia 1 czerwca 1919 roku). Przydzielony do Dowództwa Powiatu Etapowego Wilno - mianowany Dowódcą 10 Kompanii Jeńców. Według rocznika oficerskiego na rok 1923 przydzielony jako oficer rezerwowy do 84 pułku piechoty (porucznik rezerwy piechoty). Odznaczony Krzyżem Walecznych (rozkaz Dowództwa Wojsk Litwy Środkowej nr 23/a z dnia 4 sierpnia 1920 roku).
Według stanu na rok 1934 przydzielony jako oficer rezerwy do 77 pułku piechoty z Lidy i podlegał Powiatowej Komendzie Uzupełnień Wilno - Miasto. Żona: Maria.

******

Rodzina Downarowicz, uciekając przed Sowietami, opuściła Mokrzycę około połowy 1944 roku. W dworku zlokalizowany został posterunek sowieckiej milicji i NKWD. W piwnicy budynku urządzono areszt przejściowy i więziono tam tych, których władza sowiecka uznała za potencjalnych wrogów: okolicznych ziemian (np. Edwarda Błażejewicza z folwarku Lubciszki, Leona Michałowskiego z folwarku Ponadstawie oraz brata właściciela Mokrzycy - Stefana Downarowicza z majątku Jasionowo), a także żołnierzy AK (np. Bonifacego Wołożyńskiego pseudonim "Kukułka"). Jesienią (prawdopodobnie na początku października) 1944 roku żołnierze AK z miejscowej siatki konspiracyjnej podjęli nieudaną próbę odbicia "Kukułki" z aresztu w Mokrzycy. Akcja się nie powiodła. Zginął jeden z jej uczestników Bolesław Taraszkiewicz (pochowany na cmentarzu w Cudzeniszkach), zaś inni zostali aresztowani (w tym Witold Koczan "Bajka" i Zbigniew Łukaszewicz "Jasny" ) - i podobnie jak "Kukułka" - zamordowani przez NKWD. Wszyscy trzej są pochowani na cmentarzu w Miednikach.

******

Gustaw DOWNAROWICZ

W majątku Mokrzyca wychowywał się w dzieciństwie i wiele czasu spędził w młodości Gustaw Downarowicz syn Józefa i Wiktorii.
Gustaw Downarowicz urodził się 14 stycznia 1893 roku. W 1912 roku ukończył 1 Gimnazjum w Wilnie. Był na studiach w Petersburgu w latach 1913-1916 w Instytucie Inżynierów Dróg i Komunikacji. W 1918 wstąpił ochotniczo do II Korpus Polskiego na Wschodzie Generała Hallera jako oficer. Następnie w stopniu podporucznika walczy w Dywizjonie Jazdy Wileńskiej [Samoobrona Wileńska]. W dniu 29 grudnia 1918 roku - po przekształceniu Samoobrony Krajowej Litwy i Białorusi w Okręg Wojskowy Litwy i Białorusi Wojska Polskiego - zostaje mianowany przez gen. Wejtkę pierwszym oficerem ordynansowym sztabu okręgu. Otrzymuje stopień porucznika w grupie oficerów uzbrojenia ze starszeństwem z dnia 1 czerwca 1919 roku. Odznaczony Krzyżem Walecznych za walki w czerwcu 1919 roku z bolszewikami pod Radoszkowicami. Wykazał wówczas szczególna odwagę i męstwo przy zdobyciu miasteczka i jego obronie podczas kontrataku bolszewików. Odznaczony także Medalem za Wojnę 1918-1921 oraz Medalem Niepodległości. W 1923 roku przydzielony do Okręgowego Zakładu Uzbrojenia nr III i odkomenderowany na studia na Politechnikę Warszawską. W 1924 roku przeniesiony formalnie do 2 pułku saperów kolejowych. Po ukończeniu Politechniki w roku 1925 uzyskał Dyplom Inżyniera Dróg i Mostów. W roku 1928 był pracownikiem Instytutu Badań Inżynieryjnych pozostając nadal przydzielony do 2 pułku saperów kolejowych. Zaprojektował i nadzorował budowę mostu na Antokolu w Wilnie. Został awansowany na stopień kapitana ze starszeństwem z dnia 1 stycznia 1930 roku. Następnie do września 1939 roku pracował w służbie nadzoru szlaków kolejowych na Dworcu Kolejowym w Wilnie.

******

Wanda DOWNAROWICZ

Jedna z córek Józefa i Wiktorii Downarowiczów. Nigdy nie założyła rodziny. W okresie międzywojennym przebywała w Wilnie i Warszawie, gdzie zmarła w roku 1938. Zgodnie z Jej wolą pochowano ją na cmentarzu w Cudzeniszkach niedaleko od rodzinnego majątku Mokrzyca. ZOBACZ TUTAJ

******

Bronisław DOWNAROWICZ

Bronisław mieszkał w Wilnie w domu swojej Matki na ul. Popławskiej. Do wybuchu wojny w roku 1939 pracował w Wilnie jako urzędnik.

******

Kazimierz DOWNAROWICZ

Syn Józefa i Wiktorii urodzony 15 kwietnia 1884 roku. Ukończył 1 Gimnazjum Klasyczne w Wilnie. Po maturze studiował na Uniwersytecie Petersburskim na Wydziale Prawa (1904 - 1910). Wstąpił do Polskiego Korpusu Wschodniego - Sekcja Rycerska pułk ułanów im. gen. Dwernickiego. Ochotnik 1918 roku. Był Dowódcą Żandarmów Wileńskich oraz dowódcą 8 plutonu 1 pułku Ułanów Wileńskich. Odznaczony Krzyżem św. Stanisława i św. Anny. W Wojsku Polskim mianowany rotmistrzem ze starszeństwem z dnia 1 czerwca 1919 roku. W latach 1923 - 1928 przydzielony do 8 pułku strzelców konnych stacjonującego w Chełmnie. Według Rocznika Oficerskiego Rezerw w roku 1934 pozostawał w dyspozycji dowódcy Okręgu Korpusu nr II i podlegał pod Powiatową Komendę Uzupełnień w Sarnach na Wołyniu. W drugiej połowie lat 30. XX wieku był wójtem gminy Polany w powiecie oszmiańskim. Początkowo mieszkał w majątku Mokrzyce, potem w Oszmianie przy ul. Sadowej 59. Aresztowany w 1939 roku przez NKWD i więziony w Oszmianie. Według niesprawdzonych informacji rodzinnych zmarł w oszmiańskim więzieniu w okresie do wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej - z wycieńczenia, nie wytrzymał przesłuchań i niedożywienia. Jednak bardziej prawdopodobna jest inna wersja. Otóż w dokumencie pod nazwą "Księga ewidencji osób wywiezionych w latach 1939-1940 przez konwoje specjalne 15 Brygady Wojsk Konwojowych NKWD ZSRR", znajduje się wpis o tym, że Kazimierz DOWNAROWICZ został wywieziony pod konwojem 226 pułku 15 Brygady Wojsk Konwojowych NKWD w dniu 17 maja 1940 roku z więzienia w Oszmianie do więzienia w Mińsku (gdzie dotarł 18 maja 1940 roku). Ten ślad (zważywszy na datę oraz miejsce przewiezienia) może sugerować, że Kazimierz Downarowicz znajduje się na "białoruskiej liście katyńskiej" i w ramach tej zbrodni został zamordowany (być może w Kuropatach pod Mińskiem). Do dzisiaj brakuje oficjalnie potwierdzonej wersji jego śmierci. Ministerstwo Spraw Wewnętrznych Białorusi poinformowało w piśmie z dnia 6 lipca 2010 roku, że "...MWD Republiki Białorusi, organy ochrony porządku prawnego Obwodu Grodzieńskiego nie dysponują informacjami dotyczącymi Downarowicza Kazimierza Józefowicza."

******

W archiwum rodzinnym Downarowiczów zachowały się następujące zdjęcia (pochodzące prawdopodobnie z okresu maja lub czerwca 1936 roku) ze spotkania towarzyskiego oficerów 5 pułku lotniczego (Lida/Wilno), na czele z ówczesnym dowódcą pułku płk. pil. Wacławem Iwaszkiewiczem (kawalerem Virtuti Militari) z rodziną Downarowiczów.
Na zdjęciu wokół pułkownika są członkowie rodziny Downarowicz i czynni obrońcy ziemi wileńskiej w latach 1918-1920: pierwszy od lewej (w mundurze) Edward Narkowicz - major dypl. intendentury i kwatermistrz 5 pułku lotniczego, nad nim (w cywilu) Marian Downarowicz - porucznik piechoty rezerwy - ziemianin - folwark Mokrzyca, dalej jego brat Stefan Downarowicz - ziemianin - folwark Jasionowo, dalej w jasnej koszuli Kazimierz Downarowicz - rotmistrz kawalerii rezerwy - wójt gminy Polany. Kobieta na zdjęciu to żona Mariana Downarowicza - Maria Downarowicz. Po jej lewej stronie kpt. pil. Janusz Araszkiewicz - wówczas dowódca 51 Eskadry Liniowej. Pozostałych dwóch oficerów WP nie udało się dotychczas rozpoznać.

I jeszcze trzy ujęcia z tego samego spotkania. Na pierwszej fotografii znajdują się: od lewej kpt. pil. Janusz Araszkiewicz, wyżej Kazimierz Downarowicz (stoi oparty o drzewo), Stefan Downarowicz (jego głowa widoczna po przeciwnej stronie drzewa), Marian Downarowicz (w garniturze - ręka w kieszeni), Edward Narkowicz (w mundurze i cywilnej czapce), płk pil. Wacław Iwaszkiewicz - ówczesny dowódca 5 pułku lotniczego, żona Mariana - Maria Downarowicz (bokiem) oraz Helena Downarowicz (Narkowicz). Pierwszy od prawej oficer Wojska Polskiego - nieznany.

Na drugiej siedzą na dachu od lewej Maria Downarowicz, oficer NN i Helena Downarowicz (Narkowicz), stoją od lewej Marian Downarowicz, niżej kpt. pil. Janusz Araszkiewicz, oficer Wojska Polskiego - NN, płk pil. Wacław Iwaszkiewicz - ówczesny dowódca 5 pułku lotniczego, Stefan Downarowicz i Kazimierz Downarowicz.	Na trzeciej siedzą od lewej płk pil. Wacław Iwaszkiewicz - ówczesny dowódca 5 pułku lotniczego, Maria Downarowicz i Helena Downarowicz (Narkowicz), oficer Wojska Polskiego z tyłu - NN oraz kpt. pil. Janusz Araszkiewicz.

Zdjęcia zostały wykonane najprawdopodobniej na terenie powiatu oszmiańskiego – jednak nie jest znane dokładne miejsce. Można domniemywać, że jest to rejon majątków Downarowiczów/Narkowiczów w gminie Polany tegoż powiatu oszmiańskiego.

******

JASIONOWO
(czasem używana nazwa JESIONOWO)

"(...) folwark szlachecki, pow. oszmiański, 1 okr. administracyjny, o 13 wiorst od Oszmiany; 1 dom, 11 mieszkańców katolików (1866).
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom III str. 484, Warszawa 1882.

W okresie międzywojennym folwark Jasionowo (rodzina raczej używała nazwy Jesionowo) był własnością Stefana Downarowicza syna Józefa i Wiktorii.
Urodził się on 29 maja 1885 roku. W okresie międzywojennym mieszkał sam w Mokrzycy i prowadził tamtejsze gospodarstwo rolne.
W sporządzonym przez władze sowieckie w końcu 1939 roku lub na początku 1940 roku spisie "gospodarstw kułackich" z tereny gminy Polany znajduje się informacja, że obszar majątku Jasionowo, należącego do Stefana Downarowicza, narodowości polskiej, wynosił 74 hektary, w tym 50 ha ziemi ornej, 3 ha łąk, 21 ha innego użytku. Dopisano tam także informację, że właściciel "sbieżał" czyli uciekł przed Sowietami.
Niestety za "drugich Sowietów" czyli po lipcu 1944 roku Stefan Downarowicz nie miał już tyle szczęścia. Został aresztowany przez NKWD w swoim folwarku Jasionowo. Według relacji rodziny nastąpiło to prawdopodobnie w końcu października lub na początku listopada 1944 roku. Istnieją również inne wersje daty aresztowania: strona rosyjskiego stowarzyszenia Memoriał datuje je na dzień 6 września 1944 roku, natomiast zgodnie z relacją świadka Edmunda Błażejewicza nastąpiło to 7 września 1944 roku.
Po aresztowaniu został przewieziony do Mokrzyc (opuszczonego majątku brata Mariana), gdzie Sowieci stworzyli posterunek i tymczasowy areszt. Później zabrany do więzienia w Oszmianie. Zachował się gryps przekazany do domu przez jego sąsiada Edwarda Błażejewicza z sąsiednich Lubciszek, w którym ten informuje o skazaniu Stefana w dniu 25 listopada 1945 roku na 5 lat ITL czyli przymusowych robót w łagrze. Według otrzymanego w 2009 roku przez Jerzego Downarowicza (bratanka) pisma z MSW Republiki Białorusi Stefan został aresztowany 13 listopada 1944 roku i skazany przez Kolegium Specjalne przy MSW ZSRR na podstawie art. 8-38 Kodeksu Karnego BSRR (element społecznie niebezpieczny). Według tych danych "26 maja 1946 roku przybył do poprawczej kolonii pracy ITK-8 Nowosady, gdzie zmarł 3 lipca 1946 roku". Nie są to jednak dane prawdziwe. Według informacji rodzinnych oraz współtowarzysza z transportu do łagru Stefan zmarł na punkcie etapowym w Orszy na tyfus (prawdopodobnie w maju 1946 toku). We wspomnianym piśmie nie zgadza się także data skazania (wg pisma 3 grudnia 1945 roku, podczas gdy ze wspomnianego wyżej grypsu wynika, że nastąpiło to 23 listopada 1945 roku).

******

MIKLE

"(...) wieś i folwark, pow. oszmiański, w 1 okr. policyjnym, o 14 wiorst od Oszmiany; wieś ma 4 domy, 29 mieszkańców katolików; folwark zaś 1 dom, 17 mieszkańców katolików.
Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, Tom VI str. 395, Warszawa 1885.

Folwark Mikle należał w okresie do ekspatriacji do Edwarda Narkowicza. Jego żoną była Helena Narkowicz z domu Downarowicz.    W sporządzonym przez władze sowieckie w końcu 1939 roku lub na początku 1940 roku spisie "pamieszczikow" (czyli posiadaczy ziemskich) z tereny gminy Polany znajduje się informacja, że obszar folwarku Mikle (własność Edwarda Narkowicza) wynosił 106,5 hektara.

Major dyplomowany Edward Narkowicz w latach 20. XX wieku miał etat oficerski w 85 pp i współpracował nieetatowo z Departamentem Przemysłu Wojennego Ministerstwa Spraw Wojskowych. W 1924 roku był słuchaczem I rocznika Wyższej Szkoły Intendentury. Według stanu na rok 1928 miał przydział do 9 Okręgowego Szefostwa Intendentury, natomiast w 1932 roku do 19 Dywizji Piechoty w Wilnie. Stopień kapitana posiadał ze starszeństwem z dnia 1 czerwca 1919, natomiast majora dyplomowanego w korpusie oficerów intendentów ze starszeństwem z dnia 1 stycznia 1936. Dzięki pomocy Łukasza z portalu dws.org.pl rozpoznane zostały baretki odznaczeń Majora. Odznaczony był Krzyżem Niepodległości, Krzyżem Walecznych (dwukrotnie), Krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej, Krzyżem Zasługi z Mieczami (złotym lub srebrnym), Medalem za Wojnę 1918-1921, Medalem X-lecia Odzyskania Niepodległości, Medalem za Długoletnią Służbę - XX lat, Medalem za Długoletnią Służbę - X lat oraz Międzyalianckim Medalem Zwycięstwa. Po wrześniu 1939 roku wraz z żoną przedostał się na Zachód i służył tam w Wojsku Polskim. W londyńskich zbiorach należących do Heleny Narkowicz zachowała się jego fotografia z okresu służby w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie. (Patrz wyżej po lewej). Po wojnie pozostał na wyspach brytyjskich, gdzie był m.in. skarbnikiem pierwszego Zarządu Stowarzyszenia „Samopomoc Wojska” utworzonego w październiku 1945 roku (w roku 1946 zmieniono nazwę na SPK czyli Stowarzyszenie Polskich Kombatantów).

Zachowała się fotografia Heleny Narkowicz z okresu wojennego pobytu w Szkocji. Na potańcówce - Helena stoi oparta o pianino.

Helena Narkowicz do końca życia mieszkała w Londynie i tam zmarła w latach osiemdziesiątych.





We wspomnianych już zbiorach pani Heleny Narkowicz zachowały się także dwie fotografie prawdopodobnie z lat sześćdziesiątych XX wieku z Londynu. Są one interesujące co najmniej z dwóch przyczyn. Po pierwsze: częściowo odcyfrowany napis na plakacie mówi: „Koło Oszmiana urządza spotkanie towarzyskie w Londynie [...] 150 Mill Lane NW6 West Hampstead [...] Pan Mec. T. Kiersnowski wygłosi gawędy myśliwskie.”. Mecenas Tadeusz Kiersnowski to wybitna postać emigracji niepodległościowej w Londynie. Adwokat, specjalista od spraw cywilnych. Prowadził własną kancelarię w Wilnie. Mieszkał w Wilnie na ulicy Zawalnej, 3 Maja, Alei Róż (na zboczu Góry Bouffałowej). W 1930 r w miejsce dawnego dworu w Podweryszkach wybudował dom, opuścił Wilno i przeniósł się wraz z rodziną do Podweryszek. Uczestnik I wojny (dywizja gen. Wacława Iwaszkiewicza), odznaczony krzyżem Virtuti Militari, również krzyżem Zasługi Wojsk Litwy Środkowej. Członek Rady Miejskiej, prodziekan Rady Adwokackiej. Zagorzały myśliwy. 12 lipca 1940 r został aresztowany przez NKWD, 23 czerwca 1941 r został ostatnim transportem wywieziony w głąb Rosji sowieckiej. Przez Persję, Bliski Wschód, Morze Czerwone, Madagaskar, dookoła Afryki i środkiem Atlantyku dostał się do Anglii w 1942 r. Działacz Stronnictwa Narodowego. Działał jako członek Rady Narodowej (polskiego parlamentu na wygnaniu) i innych organizacji emigracyjnych. Na jego grobie na londyńskim cmentarzu widnieje napis "Syn Ziemi Wileńskiej".
Ciekawe kto wchodził w skład "Koła Oszmiana" na obczyźnie ?
I druga przyczyna: otóż nie jest wykluczone, ze wśród osób na zdjęciu jest Paweł Jasienica. Jeżeli nie jest to przypadkowe podobieństwo i na fotografiach rzeczywiście widnieje znany pisarz pochodzący z Wileńszczyzny, to mogło to mieć miejsce tylko podczas jego pobytu w Londynie w maju 1967 roku. Rzecz wymaga dalszych badań.