XIX-wieczne plany centrum Oszmiany

Klasztor franciszkański wraz z kościołem Najświętszej Marii Panny w Starej Oszmianie (na południowo-wschodnich obrzeżach Oszmiany) pochodzi z przełomu XIV i XV w. Być może do niego odnosi się wzmianka o kościele w Oszmianie z 1398 r. W każdym razie to właśnie o tym klasztorze jest mowa w fundacji z 1407 r., którą to wojewoda wileński Wojciech Moniwid, zaufany bojar księcia Witolda, nadał oszmiańskim franciszkanom dwóch poddanych we wsi Mirkliszki. Znane są informacje o innych XV-wiecznych nadaniach, w tym jeden oryginalny pergamin. Tak więc informacja o założeniu klasztoru w 1505 r., która często powtarza się w przewodnikach, jest wyraźnie błędna – Aleksander Jagiellończyk nie był założycielem klasztoru, ale tylko jego kolejnym darczyńcą. Gdy w 1517 r. zakon franciszkański został podzielony, klasztor oszmiański stał się częścią litewskiej kontraty franciszkanów konwentualnych (OFMConv), podległej w tym czasie prowincjałowi w Krakowie. Pierwotny budynek prawdopodobnie całkowicie był drewniany, jednak później wzniesiono kościół drewniany z murowanym gotyckim prezbiterium (budowa prezbiterium, biorąc pod uwagę technikę murowania i inne cechy, rozpoczęła się nie później niż w połowie XVI w.). W 1585 r. został sporządzony inwentarz klasztoru; obecnie jest on przechowywany w Krakowie (Biblioteka Naukowa Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie). W 1655 r. w wyniku wojennej pożogi klasztor i kościół uległy zniszczeniu. W 1661 r. rozpoczęła się odbudowa. Kościół został odrestaurowany w tej samej na poły drewnianej, na poły murowanej formie, ale gotyckie prezbiterium zostało mocno zmienione na nową modłę: przypory obciosano, a ściany otynkowano. Znowu wzniesiono drewniany klasztor. Był on niewielki – w 1785 r. mieszkało w nim sześciu mnichów. W czasie wojny napoleońskiej w 1812 r. kościół ponownie został poważnie uszkodzony, a następnie w pełni odbudowany z cegły. Znaczne części starego muru gotyckiego zostały włączone do nowego budynku. W 1845 r. klasztor został zamknięty przez władze rosyjskie, a kościół przeznaczono na magazyn. Później budynek został zniszczony podczas wojen w XX w. i obecnie znajduje się w stanie na wpół zrujnowanym. Zachowane fragmenty gotyckiej budowli sprawiają, że ruiny kościoła franciszkańskiego są najcenniejszym obiektem architektonicznego dziedzictwa miasta.
Na podstawie tych informacji najstarsze fragmenty kościoła franciszkańskiego w Starej Oszmianie, należy datować nie na XIX w., jak pisze większość przewodników turystycznych, i nawet nie na XVII w., jak podejrzewa bardziej dociekliwa strona internetowa "Globus Białorusi". Dolna część ścian (w niektórych miejscach sięgająca kilku metrów wysokości) w tylnej części kościoła pochodzi z końca XV – początku XVI w. Jest to gotyk ceglany. Podejrzewać, że jest to gotyk, zacząłem minionej zimy na podstawie fotografii, a upewniłem się, gdy zobaczyłem to na własne oczy, i przy łaskawej pomocy Mikołaja Wołkowa poinformowałem o swych podejrzeniach prof. Aleksandra Kusznierewicza – największego eksperta w tym temacie w Białorusi. Prof. Kusznierewicz zainteresował się zdjęciami, pojechał do Oszmiany, zbadał ruiny i określił (na podstawie planu i rodzaju muru) wspomniane datowanie na koniec XV – początek XVI w. A oto mój ulubiony punkt widzenia, z którego widać niemal wszystko, co potrzeba: